حق انتفاع
1399/08/12
مقدمه
مالکیت کامل ترین حق عینی است که یک انسان می تواند نسبت به یک چیز داشته باشد، و حق انتفاع از شاخه ها و توابع مالکیت می باشد. می توان گفت حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.
ماده 30 قانون مدنی به همین موضوع اشاره دارد. این ماده مقرر داشته : هر مالکی نسبت به
مایملک خود حق همه گونه تصرف و انتفاع دارد مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد همچنین بر اساس ماده 31 قانون مدنی، هیچ مالی را از تصرف صاحب آن تمی توان بیرون کرد مگر به حکم قانون. تحقیق حاضر به صورت توصیفی-تحلیلی و با هدف بررسی حق انتفاع و اقسام آن در نظام حقوقی ایران انجام پذیرفته است.
انتفاع در لغت
کلمه ”انتفاع“ از ریشه ”نفع“ مأخوذ گردیده و معنای لغوی آن ”بهره بردن شدن و سود جستن“ است. با توجه به معنی لغوی و مالکیت می توان گفت حق انتفاع در حقوق بدین مفهوم است که
شخصی اجازه میدهد که شخص یا اشخاص دیگر ملک و یا مال او را در اختیار گرفته و از آن استفاده کنند بی آنکه مالک آن ملک محسوب گردند.
حق انتفاع چیست
گاه ممکن است شخصی مایل باشد که ملک خود را جهت استفاده در اختیار اشخاص دیگر قرار دهد، بی آنکه مالکیت آن را به افراد مزبور منتقل کند. قانون این حق را تحت عنوان“حق انتفاع“به رسمیت شناخته و بر آن آثار حقوقی متنوعی را مترتب ساخته است. حق انتفاع در واقع حق بهره مندی و حق استفاده از منافع اموال غیرمنقول)امالك( و منقول می باشد که با استفاده از مال مذکور بقاء آن متصور باشد.
این حق مجزا از حق مالکیت مورد توجه قانون قرارگرفته و البته در شرع نیز به تبع تعارف اجتماعی آن، مورد تنفیذ و تأیید واقع شده است.
به بیانی ساده حق انتفاع حق استفاده کردن از مال دیگری یا مالی ست که مالک خاص ندارد.
این حق معموال به موجب قرارداد یا به صورت اجازه به افراد داده میشود. توجه داشته باشید که مال هم می تواند مالک داشته باشد و هم نداشته باشد. فردی که از مال دیگری استفاده میکند را منتفع می نامند. گاهی حق انتفاع در اثر قرارداد دیگری برای منتفع ایجاد می شود. به عنوان مثال پدر خانواده اموالش را به اعضای خانواده میبخشد و حق انتفاع از آن را تا پایان عمرش برای خود حفظ می کند. همچنین مالک ممکن است در قبال حق انتفاع پولی بگیرد یا به طور مجانی آن را به دیگری واگذار کند.
همچنین منافع یک ملک ممکن است دارای تنوع متعددی باشد. مثالً منافع یک آپارتمان استفاده از آن به عنوان محل سکونت اشخاص می باشد و منافع یک باغ عالوه بر امکان سکونت، ثمرات اشجار و همچنین زراعت در آن، باشد.
تعریف حق انتفاع در قانون
ماده ۲۹ قانون مدنی مقرر می دارد : » ممکن است اشخاص نسبت به اموال عالقه های ذیل را دارا باشند:
حق ارتفاق به ملک غیر
ماده ۴۰ قانون مدنی در تعریف حق انتفاع اعلام داشته است که:«حق انتفاع عبارت از حقی است که بموجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.» به طور مثال شخصی به برادر نیازمند خود اجازه دهد برای مدتی معلوم یا نامعلوم در ملک وی سکونت نموه و از منافع آن استفاده کند که در این رابطه برادر نیازمند صرفاً «حق بهره برداری و انتفاع» از ملک ایجاد شده و «مالکیتی» برای ایشان نسبت به منافع ایجاد نخواهد شد و به همین دلیل است که منتفع حق انتقال و واگذار منقعت مال را به دیگری ندارد. حق انتفاع از نظر قانون و نوع قرارداد به چند دسته تقسیم می شوند که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد.
تقسیم بندی حق انتفاع
الف) حق سکنی
در صورتي كه شما منافع ملك را براي سكونت در اختيار ديگري قرار داده شود، حق انتفاع واگذار شده را “حق سكني” [سُ كْ نا] مي گویند.
سکنی اعم از رقبى و عمرى است. البته این در صورتى است که در متن عقد لفظ سکنى به کار رفته باشد، مانند آنکه مالک بگوید: سکونت این خانه، تا من زنده‌ام از آن تو باشد؛ اما اگر لفظ به کار رفته در عقد، رقبى یا عمرى باشد، عقد، سکنى نامیده نمى‌شود، بلکه بر آن تنها عمرى یا رقبى اطلاق می شود.
به بیانی ساده تر حق انتفاعی که موضوعش خانه و محل سکونت باشد را حق سکنی می گویند. حق سکنی ممکن است برای مدت معین یا به مدت عمر مالک، منتفع ویا شخص ثالث یا به طور مطلق برای منتفع برقرار شود.
ب) حق رقبی :
در لغت : واژه “رقبي” هم خانواده “رَقَبِه” بوده و در لغت عرب به معناي چيزي می باشد كه داراي حيطه و محيط است و به عبارت ديگر احصاء شده است. در اصطلاح براي قطعه زمين مشخص استعمال می شود.
در حقوق: حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار می شود. مثلا مالک میگوید حق انتفاع از این ملک را برای مدت پنج سال به حسین جواهری واگذار کردم در اين صورت از حق انتفاع مذكور بعنوان “حق رقبي” [رُ قْ با] ياد مي شود..
ج) حق عمری :
حق انتفاعی است که به مدت عمر مالک یا شخص منتفع یا شخص دیگری به فرد واگذار می شود. اگر حق انتفاع برای مدت عمر مالک باشد با فوت مالک از بین خواهد رفت و منتفع دیگر نمی تواند از آن استفاده کند ولی اگر حق انتفاع به مدت عمر شخص دیگری باشد، فوت مالک تاثیری در حق انتفاع نخواهد داشت در اين صورت حق انتفاع واگذار شده را “حق عمري” [عُ مْ را] مي نامند..
د) حبس مطلق: حق انتفاعی است که به طور مطلق و بدون ذکر مدت به فرد منتفع واگذار می شود. در این صورت مالک هرگاه بخواهد می تواند از حق انتفاعی که واگذار کرده است، رجوع کند و انصراف دهد. در هر صورت این حق تنها تا زمان فوت مالک باقی است و بعداز آن از بین میرود.
رجوع از حق عمری و رقبی :
در حق عمری و حق رقبی مالک نمی تواند قبل از موعدهای اشاره شده یعنی تا فوت شخص معین شده در عمری و مدت معین در رقبی از حقی که اعطا کرده است رجوع کند و منصرف شود. اما در حبس مطلق مالک می تواند هرگاه که بخواهد حق انتفاع را از دیگری سلب کند.
اموالی که می توان به منتفع واگذار شود
مالی که برای استفاده به منتفع واگذار می شود نباید با استفاده کردن از بین برود؛ مثلا نمی توان نسبت به خوراکی حق انتفاع برقرار کرد چرا که فرد باید بتواند مدتی از مال استفاده کند و مجددا اصل آن را به مالک برگرداند.
نکته: موضوع حق حتما باید به طرف مقابل داده شود. یعنی تا زمانی که مالک مال را به منتفع ندهد، هیچ حقی برای منتفع ایجاد نخواهد شد.
سوء استفاده از مال توسط منتفع:
منتفع نباید از مالی که برای استفاده کردن به او سپرده شده است، سوءاستفاده کند. یعنی از مال استفاده ای کند که خلاف منظور مالک یا عرف است. به طور مثال در خانه ای که برای سکونت به فرد سپرده شده، حیوانات اهلی یا وحشی نگهداری کند.
مسئولیت خسارت وارده بر اصل مال
منتفع باید از از اصل مال محافظت کند و اگر بر اثر عدم مواظبت منتفع، مال از بین برود یا معیوب شود، منتفع مسئول خسارت های مالک خواهد بود. اما اگر منتفع در از بین رفتن مال تقصیری نکرده باشد، مسئولیتی ندارد.
